İSTANBUL LİMANLARI DÜNDEN BUGÜNE

Yazan : Enes Uyar

Kıyı kentlerinin önemini ve dinamizmini arttıran limanlar, ekonomik, politik, teknolojik, sosyal ve kültürel gibi birçok boyutu ile kentin dönüşümünün odağını oluşturmaktadır. “Kent limanları ve liman sistemleri, karadan ve denizden gelen ve pek çok boyuttaki çeşitli etkenlerle sürekli dönüşen dinamik olgulardır.” (Hoyle ve Pinder, 1992) Liman bölgesi, doğal süreçler, iklimsel değişimler ve teknolojik gelişmelerin etkisiyle sürekli gelişim ve dönüşüm halinde olan kentin, yeniden üretim potansiyelini taşıyan alanları olarak görülebilmektedir. Bu bağlamda, liman odaklı gelişen ve dönüşen kent canlı bir sistem oluşturmaktadır.

İstanbul, coğrafi konumunun özgünlüğü nedeniyle su ile bütünleşik olarak yapılaşmış bir kent makroformuna sahiptir. Yüzyıllar içerisinde farklı medeniyetlere ev sahipliği yapmış kadim bir şehir olan İstanbul, tüm bu zaman boyunca birçok ayırt edici özelliğinin yanı sıra önemli bir liman kenti olmasıyla da dikkat çekmiştir. İstanbul’un en eski limanlarında birisi olan Yenikapı bölgesinde yapılan son arkeolojik araştırmalar MÖ. 7000 yıllarına dek İstanbul’un limanlarının aktif bir şekilde kullanıldığını göstermiştir.[1] Yenikapı limanı ile birlikte Sirkeci ve Üsküdar’da da bu bağlamda arkeolojik çalışmalar yapılmış ve bu bölgelerde de benzer kalıntılara rastlanmıştır. Kazılarda bulunan aletler İstanbul limanlarının tarihini neolitik döneme dek dayandığını ortaya koymuştur.[2] Bu limanlarla birlikte Kadıköy sahilinde yer alan ve MÖ. 2000 yılında varlığı bilinen Kalkedon limanı ve Kalamış Koyu’nda bulunduğu rivayet edilen “Eutrope Limanları” yer almıştır. Bu hat boyunca kartal sahil boyu üzerinde yine bu dönemde varlığından haberdar olunan çeşitli büyüklüklerde limanlar bulunmuştur. sa­hil boyunca sırasıyla Rufinianes, Poleatikon, Satir, Brias ve Kartalimen (Büyük Liman) Kartal Limanları kurulmuştur.[3] Yine MÖ. 1300’lü yıllarda Sarayburnu civarında yaşadığı tahmin edilen “lygos” kolonisi de İstanbul liman tarihi açısından önemli yer teşkil etmiştir.[4]

Şekil 1 Ports Map of Ancient Era[5]

MÖ. 660 senesinde Kalkedon (Kadıköy) bölgesine yerleşen Megaralılar burada Bizantion adını verdikleri bir şehir kurmuşlardır. Efsaneye göre şehrin ismi Megaralıların başında bulunan “byzas” adlı bir kumandanın isminden gelmiştir.[6] Megaralılar bölgedeki ilk şehirleşme ve geniş çaplı limanların kurucusu olarak ele alınmıştır. Karadeniz ile Akdeniz bağlantı yolunun merkezini teşkil eden Kalkedon limanının kısa zamanda önemli bir çekim merkezi haline gelmiştir.[7] Kısa sürede pek çok saldırıya maruz kalan Bizantion şehri tüm bu saldırı ve işgallerin yaşamasına rağmen giderek büyümeye devam etmiştir. Sarayburnu ve Galata bölgesine yerleşim artmış ve limanlar bu bölgede yoğunlaşmaya başlamıştır.

Şekil 2 Ports Map of Roman Empire Era

MÖ. 660 – MS. 1453 yılları arasındaki dönem boyunca birçok önemli liman kurulmuştur. Bu limanların başlıcaları şunlardır: Iulianos (4. Yüzyıl), Theodosios (4. Yüzyıl), Eleutherios – Vlanga (4. yüzyıl), Boukoleon (9. yüzyıl) , Neorion (2. Yüzyıl), Prosphorionos (2. Yüzyıl), Kontoskalion (8. yüzyıl) , Kaesurius – Heptaskalon (5. yüzyıl), Hormisdas (4. Yüzyıl), Ahirkapi (9. yüzyıl) , Porta Aurea, Galata, Damalis, Beşiktaş – Ayios Mamas (5. Yüzyıl).[8]

Şekil 3 Roma Dönemi Limanların Bir Kısmını Gösteren Harita[9]

Bu limanların büyük çoğunluğu ticari amaçla kullanılırken bir kısmı ise askeri amaçlı veya şehrin güvenliğini sağlamak amacıyla kullanılmıştır. Korunaklı bölgeler olmasından dolayı limanların büyük çoğunluğu Marmara Denizi ve Haliç’te yer almıştır.[10]

Şekil 4 Ports Map of Ottoman Empire Era

1453 senesindeki İstanbul’un fethinin ardından birçok Roma limanı iyileştirilmiş ve Osmanlı devleti tarafından bu limanlar çoğunlukla kullanılmaya devam etmiştir.[11] Roma döneminde irili ufaklı pek çok liman olmasına rağmen Osmanlı döneminde bu limanların birleştirilip daha geniş çaplı limanlara dönüştüğünü söylemek yukarıdaki haritalara bakarak söylemek mümkündür.

Haliç, Osmanlı içinde önemli liman merkezi olmuştur. Osmanlı dönemi boyunca hem Haliç bölgesine hem boğazın her iki yakasına şehir içi ulaşımı hizmet eden irili ufaklı pek çok iskele inşa edilmiştir.

Şekil 5 17. Yüzyıl dönemi istanbul’un kuş bakışı görünümü[12]

Galata limanı Avrupalı tüccarlar tarafından kullanılırken Sarayburnu’ndan balata dek uzanan liman ve iskeleler Osmanlı tebaası tarafından kullanılmaktaydı. Eminönü ve Galata limanları aynı zamanda gümrük işlemlerinin de yapıldığı limanlardı.[13] Üsküdar limanı ise Anadolu’dan gelen malların ilk dağıtım merkezi olması sebebiyle hatırı sayılır derecede önemli bir limandı.[14] Bir diğer önemli liman ise askeri amaçlı olarak yapılan “tersane-i amire” limanıydı. 1513 -1514 yılları arasında çok hızlı bir şekilde tamamlanan tersane döneminin en donanımla tesislerinden birisi olarak çağdaşları tarafından takdir toplamıştır.[15] 18. yüzyıl sonrası Eminönü ve Galata limanları yeterli gelmemeye başlayınca Osmanlı devleti tarafından yeni liman projeleri düşünülmüş fakat devletin yıkılması nedeniyle bu projeler gerçekleştirilememiştir.[16]

Şekil 6 Ports Map of Republic Of Turkey Era

1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ve gelişen teknolojiyle birlikte limanlar dönüşüme uğramıştır. İrili ufaklı olan birçok liman dönemin ihtiyaçlarına göre yeniden düzenlenmiştir. Birbirine yakın olan limanların bir kısmı birleştirilip daha donanımlı ve geniş limanlar oluşturulmuştur. Örneğin Galata ve Salıpazarı limanları birleştirilip İstanbul limanı haline getirilmiştir. Büyüyen ticaret ile birlikte bunlara cevap verebilecek liman ihtiyaçları doğmuş ve Henri Prost, Luigi Piccinato gibi yabancı mimarların teklifleri doğrultusunda Yenikapı limanı, Bakırköy limanı gibi büyük çaplı limanlar oluşturulmuştur. [17] Cumhuriyet tarihi boyunca Şekil 6’da görülen İstanbul, Yenikapı, Haydarpaşa, Ambarlı, Zeyport, Galataport, Haliçport, Tuzla limanları gibi büyük çaplı limanlar inşa edilmiştir. Bugün halen yeni limanlar inşa edilmekte veya genişletme çalışmaları sürmektedir.

  1. Şevket DÖNMEZ, Yeni Arkeolojik Araştırmalar Işığında İstanbul’un (Tarihi Yarımada) Neolitik,Kalkolitik Ve Demir Çağı Kültürleri Üzerine Genel Değerlendirmeler, Restorasyon Yıllığı Dergisi, 1, 2011, s.19-25. ↑
  2. Zeynep Kızıltan, Marmaray-Metro Projeleri Kapsamında Yapılan, Yenikapı, Sirkeci ve Üsküdar Kazıları, İstanbul Arkeoloji Müzeleri I. Marmaray-Metro Kurtarma Kazıları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, İstanbul, 2010, s. 1-16. ↑
  3.  Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 5 s. 275  ↑
  4. Doğan KUBAN, İstanbul’un Tarihi Yapısı: Tarihi Gelişme, Şehrin Tarihi Yapısının Özellikleri Ve Koruma Yöntemleri, Mimarlık Dergisi, Kağıt ve Basım İşleri A. Ş., İstanbul, 1970, S. 79, s. 26-48, ↑
  5. Bu ve diğer haritalar kaynakçada yer alan kaynaklardaki bilgiler karşılaştırılarak oluşturulmuştur: Bizans’tan Osmanlı’ya İstanbul Limanı, Bizans Devrinde İstanbul Limanları, Osmanlı Dönemi Liman Kentleri (4) -İstanbul ↑
  6. Halil İnalcık, İstanbul, …. ↑
  7. Wolfgang Müller – Wiener , Bizans’tan Osmanlı’ya İstanbul Limanı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003, s. 3 ↑
  8. Şekil … bkz. ↑
  9. Wolfgnag Müller-Wiener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, Yky, İstanbul, .. ↑
  10. Erdem Yücel, Bizans Devrinde İstanbul Limanları, Hayat – Tarih Mecmuası, C. 1, S. 3, 1969, İstanbul, S. 49 – 56 ↑
  11. Wolfgang Müller – Wiener , a.g.e., s. 42 ↑
  12. Piri Reis’in Kitab-ı Bahriye’sinin yazma nüshasından alınma. Kaynak: Wolfgnag Müller-Wiener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, Yky, İstanbul, .. ↑
  13. Wolfgang Müller – Wiener , a.g.e., s. 165 ↑
  14. AKGÜN Necmettin, XIX. Yüzyıl Başlarında İstanbul Merkezli Osmanlı Deniz Taşımacılığı, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi OTAM, 2010, S. 23, s. 53-84 ↑
  15. Wolfgang Müller – Wiener , a.g.e., s. 45 ↑
  16. Ali Fuat Örenç, Modern İstanbul Limanı’nın İnşası Sürecinde Galata Ve Eminönü Semtlerinde Kentsel Değişim, Osmanlı İstanbulu, 29 Mayıs Üniversitesi , c. IV, İstanbul, 2017, s. 205-258 ↑
  17. Burçak Erkmen, Kentsel Kiyi Alanlarinin Yeni̇den Canlandirilmasi: İstanbul Li̇mani’na İli̇şki̇n Bi̇r Öneri̇, İstanbul Tekni̇k Üni̇versi̇tesi̇, Yüksek Li̇sans Tezi̇, 2015, s. 106 (İstanbul’un Planlanmasının ve Gelişmesinin Öyküsü-İlhan Tekeli Bknz.)