Duyuların Mimarı: Peter Zumthor

DUYULARIN MİMARI: PETER ZUMTHOR

Peter Zumthor, 26 Nisan 1943 tarihinde İsviçre’nin Basel bölgesinde marangoz bir babanın oğlu olarak dünyaya geldi. 1958 yılında marangozluk alanında uzmanlaşan Zumthor, 1963 yılında ise Basel’de yer alan Kunstgewerbeschule okulunda eğitim aldı. Babasının mesleği olması dolayısıyla marangozluktaki deneyimi, Zumthor’un yaşamının ve eğitiminin önemli bir parçası oldu ve mobilya yapımında uzmanlaştı.

Louisiana Museum of Modern Art’ın video kanalında “Different Kinds of Silence” başlığıyla yayınlanan söyleşisinde “Mimar olmayı hiç düşünmemiştim” cümlesi ve koşulların onu nasıl mimar olmaya yönlendirdiğini anlattığı kısımlar Zumthor ’un geldiği nokta değerlendirildiğinde oldukça dikkat çekici. New York’taki Pratt Insitute’da endüstriyel tasarım eğitimi alırken mimarlık bölümüne geçmeye çalıştığı noktada babasının “Para yok, evine dön” demesi ve sonrasında yine babasının “sırf sana karşı gelmek için yapmadım, seni kaybetmek istemedim. 2-3 sene daha orada kalsaydın asla yanımıza dönmezdin,” itirafı belki de mimarın hayatındaki dönüm noktası olmuş.

1968 yılında İsviçre’nin Graubünden kantonunda yer alan Anıtlar Koruma Kurulu’nda mimar olarak çalışmaya başladı. Kariyer basamaklarını tek tek tırmanan Zumthor, Anıtlar Kurulu’ndaki görevinden ayrılarak 1979’da kendi mimarlık ofisi kurdu. Günümüzde aktif olarak çalışmalarına devam eden ofis, 30 çalışanıyla beraber İsviçre’nin Haldenstein kentinde bulunuyor. Zumthor, Mimarlığa ek olarak akademik alanda da çalışmalarda bulundu. Los Angeles’taki Güney Kaliforniya Mimarlık Enstitüsü (1988), Münih Teknik Üniversitesi (1989), New Orleans’taki Tulane Üniversitesi (1992), İtalya’da yer alan Università della Svizzera Italiana ve Harvard Üniversitesi (1999) gibi çeşitli üniversitelerde dersler verdi. 1996’dan beri Accademia di Architettura di Mendrisio’da profesördür.

MİMARİ YAKLAŞIMI

Zumthor’un tasarımındaki yaklaşım, atmosferi anlamak ve mekân atmosferini oluşturmak için ihtiyaç duyulan dokuz etmene dayanıyor. Kendi tanımıyla mekânla kurduğumuz ilişkiyi güçlendirecek olan bu dokuz etmen; mimari beden, malzeme uyumluluğu, mekânın sesi, mekânın ısısı, nesneler, sakinlik ve cazibe dengesi, içerisi ve dışarısı arasındaki gerilim, samimiyet seviyesi ve nesnelerin sahip olduğu ışık olarak karşımıza çıkıyor.

Tasarım sürecini özgürce yönetmesi, Peter Zumthor’u günümüz mimarlarından farklı kılan bir başka özelliği. Projelerini uzun bir süreye yayan Zumthor, tasarımlarının detayları üzerinde titizlikle durduğu bir çalışma disiplinine sahip.

Zumthor, zaman zaman mekânlarının sadeliğiyle, minimalist olarak tanımlanıyor. Ancak kendisinin yalnızca bir mimari stili olduğunu söylemek doğru olmaz. Zumthor, belirli bir tasarım anlayışı üzerine devam etmek yerine, her çalışmasında tasarımını çevre ve ihtiyaçlara göre şekillendirdiğini belirtiyor.

Peter Zumthor’un mimarlığı üzerine kaleme aldığı “Mimarın Soluğu” adlı kitabında İhsan Bilgin, Zumthor’un çalışma biçimini şu şekilde betimliyor:

“…[tasarımcı] dikkatini durumun kendisine yöneltirse, ilhamını durumun biricikliğinden alırsa, güneşin her doğuşuna, ağacın her kesitine, insanın her akşamki haline dikkat kesilmeyi bilirse, bakmaya, işitmeye, koklamaya, tatmaya, dokunmaya açıksa, bunları otomatiğe almamışsa, özgül durumların kendilerine bir kere açıldı mı tekrarlanan hiçbir şey, hiçbir an olmadığının farkındaysa, işte bu açıklık durumu içinde gerçekleştirme iddiasındadır üretimini.” Mimarın Soluğu, s.43.

Mimar, akademisyen, marangoz ve daha nice sıfatlarının yanı sıra yazarlığıyla da söz ettiren Zumthor; Atmospheres: Architectural Environments Surrounding Objects, Thinking Architecture gibi mimari anlayışını yansıtan kitaplar yazdı. Bu kitaplarında, tasarım sürecinde veya bir mekânda yaşarken, atmosferi hissetme ve mekânı anlama üzerine dikkat çekti.

“Mimarlık hayata maruz kalıyor. Vücudu yeterince hassassa, geçmiş yaşamın gerçekliğine tanıklık eden bir niteliğe bürünebilir. “

Thinking Architecture, Peter Zumthor

“Algıladığımız nesnelerin bize verecek mesajı yoktur, basitçe oradadırlar. […] İşaret ve sembollerin ötesine geçerler, açık ve boşturlar. Sanki bilincimizi üzerinde odaklayamayacağımız bir şeye bakıyor gibiyizdir. Burada, bu algısal boşlukta bir anı belirebilir, zamanın derinliklerinden çıkıp gelen bir anı. Şimdi, nesneye dair gözlemimiz, bütünlüğü içinde dünyanın öngörülmesini kucaklar çünkü anlaşılmayacak hiçbir şey yoktur.”

Thinking Architecture, Peter Zumthor

Fotoğraf 4. Peter Zumthor’un Atmospheres: Architectural Environments Surrounding Objects isimli kitabı.

Anıtlar Kurulu’ndaki görevinden ayrılan Peter Zumthor, 1979’da kendi mimarlık ofisi kurdu. Günümüzde aktif olarak çalışmalarına devam eden ofis, 30 çalışanıyla beraber İsviçre’nin Haldenstein kentinde bulunuyor.

MESLEKİ BAŞARILARI

1994’te Berlin Sanat Akademisi’ne seçildi . 1996 yılında Bund Deutscher Architekten (BDA) onursal üyesi oldu . 1998’de Zumthor , Bregenz, Avusturya’daki Kunsthaus Bregenz ve İsviçre, Vals’daki Termal Banyoları tasarımları için Carlsberg Mimarlık Ödülü’nü aldı.

Mesleki yaşamında birçok başarı elde eden Zumthor, mimari alanda en saygın ödüllerden biri olan Pritzker Mimarlık Ödülü’nün yanı sıra, 1999 Mies Van Der Rohe Ödülü’ne, 2008 Praemium Ödülü’ne ve 2013 RIBA altın madalyasına layık görüldü.

Jüri başkanı Lord Palumbo’nun Zumthor için yaptığı, “Zumthor’un, sadece bir binadan çok daha fazla şeyler ifade eden mekânlar yaratma konusunda ince bir yeteneği var. Onun mimarlığı, alanın önceliği, yerel kültür mirası ve paha biçilmez mimarlık tarihi derslerine büyük bir saygı yansıtıyor. Zumthor’un yetenekli ellerinde, tıpkı usta sanatçılar gibi, çakıl taşından kumlu cama kadar her bir malzeme kendine özgün özellikleri ortaya koyuyor ve her biri mimarinin hizmetine geliyor.” açıklaması dikkat çekti.

Ödül açıklanırken Zumthor’un öne çıkan eserleri de tekrar gündeme geldi. Pritzker Ödüllü mimarın önemli eserlerinin bazıları şöyle:

2007, Bruder Klaus Field Chapel

Wachendorf, Eifel, Almanya

Mimarın; atmosferi, malzemeyi, mekânı başarılı bir şekilde analiz edip projeye yansıttığı çok önemli bir diğer projesi ise 2007’de tamamlanan Bruder Klaus Şapeli. Çiftçilikle uğraşan Hermann-Josef Scheidtweiler ve eşi Trudel Scheidtweiler, bu yapıyı ıssız bir araziye “adak” amacıyla inşa ettiriyor.

En son beton dökümünde bizzat Zumthor’un da eşlik ettiği şapel, işverenin arzusu üzerine; işveren, yakın dostları ve birkaç yapı ustası iş birliğinde inşa ediliyor. Betonun yığma olarak kullanıldığı yapının inşası, altı sene sürüyor.

Fotoğraf 7. Peter Zumthor beton dökümü sırasında çalışırken.

Fotoğraf 8. Yapının inşaatından görüntüler.

Yapının inşası sırasında, ağaç kütükleri bir çadır formu oluşturacak şekilde bir araya getiriliyor. Dış kalıp ile iç kütükler, demir borularla birbirine bağlanarak yirmi dört katman beton dökümü yapılıyor. Dış cephesine bakıldığında, beton katmanları görülebilen yapı, on iki metre yüksekliğinde.

Beton dökümünün ardından iç tarafta kalan kütüklerin yüzeyleri geleneksel odun kömürü üretiminde kullanılan tekniklerle yakılıyor. Ahşap kalıbın yanması sonucunda çizgisel bir dokuya sahip yüzeyler isle kaplanıyor.

Fotoğraf 9. Bruder Klaus Şapeli eskiz çalışması

İç mekânında ibadet sırasında kullanılması için bir oturma birimi bulunduran yapı, tepesinde bırakılan boşluk sayesinde, doğal ışığı etkileyici bir şekilde kullanıyor.

Fotoğraf 10. Bruder Klaus Şapeli

1996, Thermal Bath Vals
Graubünden, İsviçre

İsviçre’de Graubunden Katarakn’daki kaplıcalar üzerine inşa edilen Therme Vals, Zumthor’un en popüler tasarımlarından biri. Otel ve spa merkezi olarak hizmet veren yapıda, Zumthor’un, duyuları deneyimleme ve atmosferi anlama çalışmalarının yansıması gözle görülür bir şekilde fark ediliyor.

Fotoğraf 15. Peter Zumthor’un Therme Vals isimli yapısı için yaptığı eskiz çalışması.

Peter Zumthor yapının tasarım felsefesini şu cümlelerle açıklıyor:

“Dağ, taş ve su, taşın içindeki yapı, taş ile yapı, dağdan çıkan yapı, dağın içindeki yapı. Bu kelime ve söz öbeklerinin çağrıştırdığı duygular mimari olarak nasıl yorumlanır?”

Tasarımın ana fikri; mağara ve taş ocağı hissiyatını yansıtabilecek bir strüktür meydana getirmek. Bu fikirden yola çıkılarak, topoğrafyaya gömülmüş olan yapı, yeşil bir çatı ile gizleniyor. Böylece tasarım, bulunduğu doğal çevrenin bir uzantısı olarak devam ediyor. Bölgedeki taş ocaklarından elde edilen, yerel bir taş türü olan Valser Kuvarsit’inden yapılmış olan levhalar; yapının iç ve dış mekânlarında kullanılıyor. Başlangıç fikri olarak kullanılan bu taş, yapıya işleniyor. Her birisi yaklaşık 5 metre yüksekliğinde olan ve adeta masa şeklinde olan bu kaplamalar, betonarme çatı iskeleti üzerine yerleştiriliyor. Farklı çatı birimleri arasında 8 cm genişliğinde de cam parçaları yer alıyor. Kaplıcanın dış cephesinde taş malzemeden oluşan ve her birisi 1 metre uzunluğunda 60.000 adet cephe kaplaması yer alıyor. Bu cephe sistemi rastgele yerleştirilmiş gibi görünse de aslında her üç kaplama malzemesinin yüksekliği her zaman 15 cm, bu sebepten cephede çeşitlilik yaratırken aynı zamanda belli bir form da sağlanıyor.

Fotoğraf 15. Valser Kuvarsit malzemenin kullanıldığı duvar kaplamalarının yapıda oluşturduğu etkiler.

Yapının iç mekanında tasarlanan sirkülasyon ağı sayesinde ziyaretçiler ana fonksiyon olan kaplıca bölümüne yönlendiriliyor. Ziyaretçilerin keşfine bırakılan bazı alanlar ile de bu rota sayesinde, deneyimleyenler tarafından sürpriz bir şekilde karşılaşılıyor. Yapı içerisindeki açıklıklar, ziyaretçilere kimi zaman eşsiz bir manzara sunarken; kimi zaman da içeriyi dışarıdan tamamen soyutlayarak farklı deneyimler oluşturuyor.

Karanlık ve aydınlık, ışığın su ve buhardaki oluşturduğu atmosfer, akustik, sıcak taşların oluşturduğu his ve eski çağlardan kalmış arınma (temizlenme) ritüeli, tasarımda Zumthor’u etkileyen kavramlardan birkaçı.

Peter Zumthor, kariyeri için çok önemli yere sahip olan Therme Vals yapısı için şu açıklamada bulunuyor:

”Therme Vals’ı saran sıcak su ağı, yapıyı oluşturan blokların arasında tasarlanmış bir negatif mekân; tüm yapı boyunca akan ve akarken her şeyi birbirine bağlayan, tüm bu deneyimde huzurlu bir ritim yaratan mekân. Tüm mekânın etrafında dolaşması, keşif yapmak anlamına geliyor. Tıpkı bir ormanda yürüyormuş gibi. Herkes, kendine bir yol arayışında.”

ÖNDE GELEN TASARIMLARI

1983 Churwalden İlkokulu, Churwalden, Graubünden, İsviçre
1983 Räth Evi, Haldenstein, Graubünden, İsviçre
1986 Roma dönemi arkeolojik kalıntıları için barınak, Chur, Graubünden, İsviçre
1986 Atelier Zumthor, Haldenstein, Graubünden, İsviçre
1989 Saint Benedict Şapeli, Sumvitg, Graubünden, İsviçre
1990 Chur Sanat Müzesi, Graubünden, İsviçre
1993 Huzurevi, Masans, Chur, Graubünden, İsviçre
1994 Gugalun Evi, Versam, Graubünden, İsviçre
1996 Spittelhof Evi, Biel-Benken, Basel, İsviçre
1996 Termal Banyolar, Vals, Graubünden, İsviçre
1997 Bregenz Sanat Müzesi, Bregenz, Vorarlberg, Avusturya
1997 Terror Topografyası, Uluslararası Sergi ve Katalog Merkezi, Berlin, Almanya (2004 yılında yıkılmıştır)
1997-2000 İsviçre Pavyonu, EXPO 2000, Hannover, Almanya
1997 Küsnacht Villası, Zürichsee Küsnacht, İsviçre
1997 Lichtforum Zumtobel Staff, Zürih, İsviçre
1999 Cloud Rock Wilderness Lodge Moab
2007 Bruder Klaus Şapeli
2007 Kolumba – Erzbischöfliches Diözesanmuseum (müze), Köln, Almanya